"Allah’ın, “Ben” Yerine “Biz” Tercihi"

Kur’ân, nüzulünden itibaren ilgi odağı haline gelmiş, bahse konu alanı çok engin, kaynak bakımından bereketi bitip tükenmeyen bir kitaptır. Bir nesil, onda en son sınıra ulaştığını düşündüğü anda, karşısında geniş bir alanın ve yepyeni bir ufkun belirdiğini, ardından yenilerinin sökün ettiğini görür. Kur’ân’ın ufuk açıcı, yol gösterici hüküm ve hikmetleri hiç tükenmez. Daima “taze ve yeni olma” vasfının icabı olarak kitaplara ana referans olmayı sürdürür: “O’nun sahifelerinde doğru, değerli Kitaplar vardır” (Beyyine sûresi, 3). Bunun bir tezahürü olarak yeni araştırmalara kaynak olma hakkı daima saklıdır. O’nun anlam pınarlarının çağlaması Kıyamet’e kadar sürecek, bakir yönleri her dem bulunacak, mevzularını incelemeye olan ihtiyaç hiç eksilmeyecektir. Bu, Kur’ân’ın i’câzının bir tezahürü, “Her gün, her ân yeni bir tecelli ile yeni bir işte olan Allah’ın” kelâmı olmasının bir icabı ve delilidir.  
 
Azâmet cemi zamiri meselesi, Kur’ân’ın ana konularının başında gelen ve nüzulünden beri incelenen Ulûhiyet’le alakalıdır. Ancak meselenin, bu açıdan yeterince incelenmediğini, hatta bunun bakir bir alan olduğunu söyleyebiliriz. Zira bin yüzü aşkın ayette Allah’ın bazı fiillerinin anlatımında birinci çoğul şahıs zamiri “Biz” gelmesine rağmen bu konuda müstakil çalışma pek yapılmamıştır. 
 
Kur’ân’ı okuduğumuzda, Allah’ın, kendi fiillerini anlatırken bazen “Ben”, bazen “Biz” dediğini görürüz. “Ben” demesi kolaylıkla anlaşılır. Zira O’nun zatı vardır; “Ben” O’nun zatına işaret eder. Ancak, kendi ifadesi ile veya bazı hususi kullarının dili ile “Biz” demesinden ne gibi anlamlar görülebilir?  
 
1. Dış dünyanın (Afâk) yaratılışı                                                                                                                      

Kâinatın yaratılışı ile ilgili bir kısım ayetlerde Allah’a râci olarak “Biz” zamiri gelmektedir ve bu zamir, duruma göre fail veya mef’ul olabilmektedir. “Biz gökleri, yeri, ikisinin arasındaki bütün varlıkları altı günde yarattık; Bize en ufak bir yorgunluk dokunmadı” (Kâf sûresi, 38). Bundan, Allah’ın kâinatı yaratırken birtakım vasıtalar, unsurlar istihdam ettiğini anlıyoruz. 
 
2. İnsan (enfüs)ın yaratılışı

“Biz insanı en güzel bir kıvamda yarattık” (Tîn sûresi, 4) gibi. Allah, kâinatın yaratılışında birçok unsuru istihdam ettiği gibi, insanın yaratılışında da anne-babayı vasıta kılmış, onları kudretinin görünen yüzü eylemiştir. Ayrıca, ilgili âyetlerden, bir fihrist durumunda olan insanda, Cenâb-ı Hakk’ın pek çok yüce isminin tecellî ettiğini anlayabiliriz. 
 
3. Yeniden Diriltme

“Biz” zamirinin geldiği âyetlerden bir kısmı yeniden dirilişi anlatmaktadır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla “Biz” zamirinin en yoğun görüldüğü ayet şudur: “Elbette dirilten Biziz Biz. Hayatı geri alıp öldüren de Biz, hepsine vârisler de Biziz” (Hicr sûresi, 23). Bu altı kelimelik ayetin her kelimesindeki “Biz” ve “vârisler” kelimeleri Allah’a yönelik olup, ilk ve yeniden dirilişi işaret eder. 
 
Allah, bazı fiilleri, kendi zatına nispet ederken, aynı fiilleri kimi zaman meleklere nispet etmektedir. Meselâ, kulların vefat ettirilmesini Zümer sûresi, 42′de kendisine, Secde sûresi, 11′de “ölüm meleği”ne nispet etmekte, bazen “Biz”e melekleri de katmaktadır 
 
“Âlemler”, insanın görüp idrak ettiklerinden ibaret değildir. Allah’ın, dilediği anda ve yerde istihdam ettiği varlıklar ve güçler vardır. “(..) Göklerin ve yerin orduları Allah’ındır. (..)” (Feth, 4, 7). “(..) Rabbinin ordularını ancak kendisi bilir. (..)” (Müddessir, 31). “Allah, (..) sizin göremediğiniz ordular göndermişti. (..)” (Tevbe, 26). “Biz” ifadesi oldukça şümullüdür. Bu nispetlerin, elbette tevhide aykırılığından söz edilemez. Allah’ın zatı vardır; O Vâhit’tir. Samet’tir, hiç kimseye ihtiyacı yoktur. Allah, “Bir şeyi dilediğinde O’nun buyruğu, sadece ‘Ol!’ demektir, hemen oluverir” (Yâsîn, 82). Ama O, bazı varlıkları (melekler, resuller, mü’min insanlar ve cinler gibi) istihdam edip, “Biz”in şümulüne almak suretiyle onlara bir mertebe vermiştir.  
 
4. Peygamberleri Teyit ve Teselli

Muarızların Peygamberleri tekzipleri karşısında Allah, azâmet cemi zamiri ile Resullerini kendisine nispet etmek suretiyle onlara sahip çıkar. “Kendilerinden önce Nûh kavmi de kulumuzu yalancı saydı ve: ‘Bu delinin teki!’ dediler. Onu incittiler, tebliğini engellediler. O da: ‘Ya Rabbi ben mağlubum, artık Sen bana yardım et!’ dedi. Biz de derhal, boşalan bir su ile göğün kapılarını açtık. Yeri pınar pınar fışkırttık. Öyle ki her iki su kütlesi, takdir edilen o işin olması için birleşti. Biz Nuh’u, levha halindeki tahtalar ve çivilerle yapılmış gemiye bindirdik. O kadri bilinmemiş değerli insana, bir mükâfat olarak gemi, Bizim inayetimizle akıp gidiyordu. Biz ibret olsun diye, o gemiyi geriye bıraktık. Haydi, var mı ibret alan?” (Kamer, 9-16). Burada, dünya tarihinin en büyük hadiselerinden biri olan Nuh tufanından bahsedilmektedir. Allah’a nispetle gelen fiillerin “Biz” ile ifadesi, olayın heybetini daha da artırmaktadır. Allah, Hz. Nûh’a “kulumuz” demekte ve onu zatına nispet etmektedir. Bu, Resulullah ve mü’minler için büyük bir teyit ve tesellidir. Öte yanda “açtık”, “fışkırttık”, “bindirdik” fiillerinden, bu işlerde Mikail, Azrail ve maiyetlerindeki meleklerin istihdam edildiği, dolayısıyla “Biz” ifadesinin bu varlıkları da içine aldığı anlaşılmaktadır. Nitekim Allah, melekleri cemi zamiri ile zatına nispet eder. “Elçi meleklerimiz bütün o hilelerinizi kaydetmektedirler” (Yûnus, 21).  
 
Peygamber Efendimize yönelik şu âyette aynı durum görülmektedir: “Rabbinin hükmü yerine gelinceye kadar sabret. Çünkü sen Bizim himayemiz altındasın” (Tûr, 48). 
 
Hz. Eyüp ve ailesine ilahi ikram ve ihsan verilişinin “Biz” zamiri ile bildirilmesini de bu çerçevede değerlendirebiliriz (Sâd, 41-44). 
 
5. Peygamberleri Teşrif ve Terkim

İbrahim’e İshak ve Yakub’un ihsan edilip (En’âm, 84; Meryem, 49) her birine Peygamberlik verilmesi, kendilerine dillerde ve dinlerde yüksek ve güzel bir nam bırakılması (Meryem, 49), Davud’a Süleyman’ın verilmesi (Sâd, 30), Allah’ın rahmet ve kereminden Musa’ya, kardeşi Harun’un nebi olarak ihsanı (Meryem, 53), Zekeriya’nın duasının kabul buyrulup ona Yahya’nın hediye edilmesi (Enbiyâ, 90). Bütün bu ihsan, ikram ve lütuflar “Biz” zamiri ile ifade olunmaktadır. “Cenab-ı Hak, Resûlü’ne ait olabilecek bazı halleri, O’nu tekrim ve teşrif noktasında bazen kendine isnat eder. İşte burada da (Zâriyât, 57) ‘Resûlüm risalet vazifesi ve ubûdiyet tebliği hizmetine mukabil sizden bir ecir, ücret ve mükafat, bir it’âm istemez’ manasında, ‘Ben sizi ibadet için halk etmişim; bana rızk vermek ve yedirmek için değil” meâlindeki âyet Resûl-i Ekrem’e ait yedirme ve rızıklandırmanın murat olması gerektir.” (28. Lemâ). Belagat ilminde bilinen bir kuraldır: Bir kelâmın manası malum ve bedihi ise, o mana murat değil, onun bir lâzımı, bir tâbii murattır.  
 
6. Muarızları İnzar ve Tehdit

Allah, Peygamberlerini, muarızlarının tekzipleri karşısında “Biz” zamiri ile kendisine nispet etmektedir. Bundan ötürü verilen ceza da bu üslupla ifade edilir. Bunun, Peygamberimiz’i, sahabeyi ve sonraki nesil mü’minleri teyit ve teselli etmesi ve sadırlarına şifa olmasının yanında, öbürlerini tehdit edip sarstığı, zaafa uğrattığı, rahatlarını kaçırttığı açıktır. Baştan beri Hak ehlinin karşılaştıkları sıkıntılar, etraflarının mücadele etmek durumunda kaldıkları zorbalarla çevrili oluşu göz önüne alındığında, böyle bir atmosferde “Biz” ifadesinin ne denli hayati önemi haiz olduğu daha iyi anlaşılır. Bu üslubun daha çok Mekkî surelerde görülmesine bu açıdan bakabiliriz. 
 
Kamer sûresinde, kevni ayetlerin yanında, Peygamberlerin gelişi ve ilgili kavimlerin karşı tavır takınmaları neticesinde cezalandırılmaları “Biz” üslubuyla anlatılmaktadır. Bu, Peygamberleri ve mü’minleri teselli, karşıtlarını inzar etmektedir. “Firavun hanedanına da uyaran peygamberler geldi. Onlar âyet ve delillerimizin hepsini yalan saydılar. Biz de onları mutlak galip, tam muktedir olan Allah’ın şanına yaraşır tarzda cezalandırdık” (Kamer, 41-42). “Bizim emrimiz sadece bir kere, hem de göz açıp kapama gibi pek hızlıdır. Gerçekten Biz sizin nice benzerlerinizi imha ettik!” (Kamer, 50-51).

7. Kur’ân’ın Korunması

Peygamber Efendimize Kitap verilmesi müfret zamirin (Kehf, 1) yanı sıra, azâmet cemi zamiri ile de bildirilir. “Biz seni sırf Kur’ân’la müjdelemen ve uyarman için gerçeğin ta kendisi olarak gönderdik. (..)” (Bakara, 119). “İnsanlar arasında Allah’ın sana bildirdiği şekilde hükmetmen için Biz sana kitabı gerçeğin, hakkın ta kendisi olarak indirdik. (..)” (Nisâ, 105).

“Biz seni bütün âlemlere rahmet olarak gönderdik” (Enbiya, 107) âyetindeki “Biz”, Rahmet Peygamberi’nin nübüvvetinin umûmiliğini işaret etmektedir. 
 
Meselenin burasında “Kurân’ı Biz indirdik, onun koruyucusu da Biziz” (Hicr, 9) âyetine değinmemiz gerekir: 
 
Kur’ân’ın korunmasının birinci safhası: Allah Teâlâ, vahyin iletilmesinde melek görevlendirmiştir. Kur’ân’ın Levh-i Mahfuz’dan alınması, dünya semasına getirilmesi ve buradan Allah Resûlü’ne iletilmesi (vahiy) işinde Cebrail’in ve onun yardımcı meleklerinin görev aldıkları anlaşılmaktadır. 
 
İkinci safha: Bu safhadaki koruma işinde Efendimiz, sahabe, tabiun ve sonraki nesil Müslümanlar pay sahibidir. Şöyle: Peygamberimiz, kendisine nasıl iletildiyse Kur’ân’ı öyle tebliğ etti ve vahiy kâtiplerine yazdırdı. Kur’ân’ın anlaşılması ve yaşanması konusunda Sünnet ve Siret’iyle bize yol gösterdi; bir model ortaya koydu. Sahabe okudu, yazdı, ezberledi, yaşadı, Sünnet’i takip etti. Kur’ân Hz. Ebû Bekir döneminde iki kapak arasına getirildi (mushaf), Hz. Osman zamanında çoğaltıldı. Müslümanlar Kur’ân’ı nüzulünden itibaren korumaya aldı. Koruma olayının bir boyutu daha vardır: Kur’ân’ın nüzûlünden günümüze değin her bir kelimesi, harekeleri sükûnlarıyla nasıl mahfuz kalmış ise, O’nun kelimelerinin, cümlelerinin mânâları da öyle korunmuştur. İslâm kalemiyle telif olunmuş İslami ilimler kitaplarının her birinin gayesi, Kur’ân kelimelerinin, cümlelerinin anlamlarını koruma altına almaktır. Lügat kitapları, Tefsir ve Tefsir Usûlü kitapları ve öteki İslâmî ilimler kitapları Kur’ân kelimelerinin, cümlelerinin mânâlarını değişikliğe maruz kalmasına fırsat vermeksizin muhafaza etmek için kaleme alınmıştır. Binaenaleyh, Allah’ın Kur’ân’ı okumak, yazmak, açıklamak, meâlini hazırlamak, ezberlemek, anlamak, yaşamak, başkalarına öğretmek, yayılmasına vesile olmak vb. girişimlerle O’nun korunmasına katkıda bulunanları kendisine nispet ettiği ve “Biz”in şümulüne dâhil ettiği anlaşılmaktadır. Bu kutsi dairede yer alan beşeri unsurlar “Zikri koruma”da pay sahibidir; herkes kendi samimiyeti, cehdi ve katkısıyla bu “Biz”e dâhil olabilir. 
 
Kur’ân’ı korumada arzın da görevli olduğunu öğreniyoruz. Nitekim, onun bir kelimesini değiştirmeye tevessül edenin ölüsünü arz kabul etmemiş, kusup dışarı fırlatmıştır.

Allah’ın Kitabını koruma işinde görev alma, önceki Peygamberlerden beri devam eden kudsi bir gelenektir. 
 
8. Fetih

Allah’a râci olan “Biz” zamiri, “fetih-i mübin”i anlatan âyette de gelir. “Biz sana aşikâr bir fetih ve zafer ihsan ettik.” (Fetih, 1). Bu âyette “Biz” gelirken, sonraki âyette “Bu da Allah’ın, senin geçmiş-gelecek bütün kusurlarını bağışlaması içindir.” (Fetih, 2) İsm-i Celâl gelir. Âlûsi buradaki inceliğe şöyle dikkat çeker: “Allah Teâlâ, fetih ve zaferi pek çok vasıta ile mümkün kılarsa da ‘mağfiret’ doğrudan doğruya Allah Teâla’ya aittir, Gafûr u Rahîm bizzat bağışlar.” Cenâb-ı Hak, kudretinin icraatını ilan etmek ve azametini bildirmek için sebepleri istihdam etmektedir. 
 
Bu nevi ayetler, aracı ve vesilelerin istihdam edildiğine işaretin yanı sıra, O’nun emre mutî ve vazifeye düşkün kullarına ne derece müşfik ve merhametli olduğunu ve onların vazifelerinden hoşnut bulunduğunu da ima etmektedir.  
 
9. Mensubiyet

Yaratıcı ile kulları arasında bir mensubiyet söz konusudur. Bunun vesilelerinden biri yardımlaşmadır. Mü’minler Allah’tan yardım diler. “(..) Yâ Rabbi, kafir topluluğa karşı bizi muzaffer eyle!” (Bakara, 250).  
 
“Ey iman edenler! Eğer siz Allah’ın dinine destek olursanız, O da size yardım eder ve savaşta ayaklarınızı kaydırmaz” (Muhammed, 7). “Ey iman edenler! Allah’ın dininin yardımcıları olunuz. (..)” (Saf, 14).  
 
Allah, Resuller ve mü’minler arasındaki sevgi bağı, “Biz” ifadesini anlamamızı kolaylaştıran bir başka husustur. “(..) Mü’minlerin Allah’a olan sevgileri her şeyden daha ileri ve daha kuvvetlidir. (..)” (Bakara, 165). Allah mü’minleri sever, mü’minler de Allah’ı sever (Mâide, 54). İzzet konusunda da bir ilgi kurulmaktadır. “(..) Kesinlikle izzet Allah’ın, Resulü’nün ve mü’minlerindir. (..)” (Munafikûn, . Bu ve öteki âyetler, kudsi bir tarafın varlığını ve orada yer almak gerektiğini işaret etmektedir: Allah’ın yanı sıra Melekler, Peygamberler, mü’min insanlar ve mü’min cinler. “Biz” ifadesi, bazen onları da kapsamaktadır. 
 
Kehf suresindeki Musa ve Hızır’ın arkadaşlıkları esnasında gelişen olaylar, onların ayrılmalarına sebep olur. Bu yolculuktaki gelişmelerin arka planı açıklanırken, Hızır’ın dilinden gelen “Biz” zamirinin hem kendisine hem de Cenab-ı Hakk’a yönelik olduğunu görüyoruz. Sûrenin 78-82 âyetlerinde konumuzla ilgili dört fiil görüyoruz: “istedim, korktuk, diledik, diledi.” Bu ifadeler Hızır’ın dili üzere gelmektedir. “istedim” fiilinin faili (Ben) kendisidir. “korktuk”, “diledik” fiillerinde ise fail “Biz” takdirinde olup hem Allah Teâlâ’ya hem de Hızır’a râcidir. Zira Hızır, Allah adına bu işleri yapmaktadır. Dolayısıyla buradaki cemi zamir, Allah ile birlikte Hızır ve öteki kutsi varlıklara yöneliktir. “diledi” fiilinde ise fail Allah’tır. Hızır, aynı zaman ve zeminde cereyan eden üç olayın birincisini kendisine nispet etmek suretiyle “ben” derken, ikincisinde “Biz” diyerek, beraberinde Allah’ı da işaret eder. Son olayla ilgili olarak “Rabbin diledi” demek suretiyle, bütün bunlarda hakiki failin Allah olduğunu, kendiliğinden bir şey yapmadığını, sadece aldığı ilahi emri yerine getirdiğini ifade etmektedir. Görünürdeki faili aynı olan üç olayda sırasıyla “Ben, Biz, O” zamirlerinin gelişi “Biz”in, Allah ile beraber Hızır’a da şamil olduğuna işarettir: Her şeyin gerçek faili Allah’tır. Evet ama O, görünen ve görünmeyen mahlûklarını istihdam edip onları kendisine nispet etmiştir. 
 
Sonuç

Kâinatın yaratılışının yanı sıra, insanın var edilmesini ve yeniden dirilişi anlatan bir kısmın ayetlerde fail, Allah’a râci olan “Biz” zamiridir. “Âlemler”, insanın görüp idrak ettiklerinden ibaret değildir. Allah’ın, dilediği anda ve yerde istihdam ettiği varlıklar ve güçler vardır. “Biz” ifadesi onlara da şamil olabilmektedir. 
 
Allah ile kulları arasında bir alaka ve mensubiyet söz konusudur. Nitekim, Resûlullah’ın ve mü’minlerin din hizmetleri, Allah’ın eliyle yapılmış olarak nitelenir (Enfâl, 17). Cenab-ı Hak, dilediği kullarını zâtına nispet etmek suretiyle kendi mensuplarını belirler. Bu, “Biz”in katmanları olduğunu gösterir.  
 
Peygamberlere kitap, vahiy, hikmet verilmesi gibi meseleleri anlatan âyetlerin “Biz” üslubuyla gelişi, vahiyde vasıtanın olduğunu gösterir. Dolayısıyla Biz’in katmanlarına Cebrail, öteki melekler, Peygamberler, mü’min cinler ve mü’min insanlar da dâhil olabilmektedir. Allah’ın görevlendirdiği kullarına âli bir mertebe ihsan etmek üzere onları “Biz”in şümulüne aldığını; bu azâmetten onları da nasiplendirdiğini söyleyebiliriz. Peygamber Efendimiz’in, “Bir aylık mesafeden düşmana korku salma hususiyeti ile yardım olundum.” hadisini ve bu üslubun, daha çok Mekkî sûrelerde geldiğini hatırlayalım. 
 
“Biz” zamirinin Peygamberlerle ilgili gelişinde psikolojik bir yön de vardır: O da birçok ayette görüleceği üzere, oldukça sert muhalefetle karşılaşan Resulleri ve Nebileri teselli, karşıtlarını da inzar ve tehdittir. Allahu a’lem. 
 
Ebette Allah’ın, bir şeyi dilediğinde ona sadece ‘Ol!’ demesi kâfidir. Ama bazı varlıkları istihdam etmek suretiyle, “Biz”in şümulüne almaktadır. Bu, onlar için bir şereftir. Bu nispetlerin, elbette tevhide aykırılığından söz edilemez. Allah’ın zatı vardır; O Vâhit’tir, Samet’tir, hiç kimseye ihtiyacı yoktur. Bilinen bir üslup olduğundan, muarızlar buna itiraz edememişlerdir. Ayrıca “Biz” ifadesi, egoist nefislere benliği bırakıp kollektif şuurla hareket etme ufkunu da göstermektedir. 
 
“Seni tesbih ve tenzih ederiz yâ Rabbi! Senin bize öğrettiğinden başka bir bilgimiz yoktur. Her şeyi hakkıyla bilen, her şeyi hikmetle yapan Sensin Sen” (Bakara, 32).

Prof. Dr.Muhammed ÇELİK